بررسی و نقد دیدگاه خوتیر ینبل درباره تاریخ‌گذاری خاستگاه اسناد حدیث

مسأله خاستگاه اِسناد حدیث و تاریخ‌گذاری آن در طی یک سده گذشته از مباحث مهم میان دانشمندان مسلمان و حدیث‌پژوهان غربی بوده است. در این باره، هر دو دسته غالباً با استناد به گفته ای از محمد بن سیرین(110ق) که در آن آغاز اسناد دهی برای حدیث به سبب وقوع یک فتنه دانسته شده است، تاریخ‌گذاری های متفاوتی را ارائه نموده اند. محدّثان اهل‌سنت، فتنه مورد نظر را قتل خلیفه سوم در سال 35 ق دانسته و زمان آغاز به‌کارگیری اسناد را نیز در اوایل سده نخست هجری بر شمرده اند؛ اما برخی محققان غربی، تاریخ خاستگاه اسناد را مرتبط با رویدادهای اوایل سده دوم هجری برشمرده اند. در این میان، حدیث پژوه هلندی خوتیر ینبل، با در نظر‌گرفتن شورش عبداله بن زبیر در مقابل امویان در طی سال های 63-73 ق به عنوان اولین واقعۀ موسوم به فتنه، خاستگاه بکارگیری اسناد را دهه هفتاد از سده نخست هجری در نظر می‌گیرد. در این جستار، با نقد دیدگاه‌های ینبل به وسیله بررسی اخبار و گزارش‌های مستند و معتبر در منابع حدیثی و تاریخی کهن، شورش ابن‌زبیر در مقابل امویان به عنوان اولین فتنه، نادرست دانسته شد. به‌علاوه، روشن گردید که منظور ابن‌سیرین از فتنه با دوران قیام مختار ثقفی(66-67 ق) در کوفه انطباق بیشتری دارد؛ بنابراین می‌توان تاریخ‌گذاری خاستگاه رسمی و نظام یافته اسناد را مربوط به این دوران قلمداد نمود.